خبرگزاری شبستان-استان فارس؛ مهدی رحمانیان
«عقل» نیرویی است که انسان را از لغزش در فکر و عمل باز می دارد؛ بزرگان از عقل به عنوان علم اول تعبیر کرده اند که بازدارنده از بدی هاست.
از نگاه فلاسفه عقل به عنوان توانایی اندیشیدن و در لغت به امساک، باز ایستادن و منع چیزی تعبیر شده است.
واژه عقل از «عقال» گرفته شده است؛ و «عقال» به معنای طنابی است که به وسیله آن زانوی شتر سرکش را می‌بندند و به این دلیل به عقل، عقل می‌گویند که این نیروی باطنی، شهوات و هواها و خواسته‌های شیطانی درون انسان را به بند می‌کشد.
در قرآن کریم عقل به معنی فهم و ادراک است و در کتاب التحقیق درباره «عقل» اینگونه آمده: «عقل نیرویی است که با آن خیر و صلاح مادی و معنوی تشخیص داده می‌شود… و عقل قوی‌ترین وسیله‌ای است برای تحصیل سعادت و رسیدن به کمال؛ به گونه‌ای که با نبود آن هیچ عبادت و ریاضت و زهدی فایده و منفعت نخواهد داشت».
«از توصیه‌های مؤکد بزرگان دین به پیروان دین مبین اسلام این بوده که تلاش کنیم خردمندانه و عاقلانه زندگی کنیم و در یک کلام سعی کنیم عاقل باشیم.»
این مطلب را امام جمعه جهرم گفته و عنوان کرده این سخن که گفته‌اند «آن‌که را عقل داده‌اند چه نداده‌اند و آن‌که را عقل نداده‌اند چه داده‌اند؟» سخن درستی است. حقیقت این است که اگر ما سعی کنیم عاقلانه زندگی و انتخاب کنیم همه سعادت‌های دنیا و آخرت را به همراه خواهیم داشت. «چون‌که صد آید نود هم پیش ماست» این صدِ زندگی من و شما عقل است. اینکه گاهی به شوخی به بعضی می‌گویند خدا عقلت بدهد دعای خیلی بزرگی است، یعنی همه چیز، یعنی سعادت دنیا و آخرت به تو بدهد.
اما عقل چیست و منظور بزرگان دین درمورد عقل چه چیزی هست؟ بدون اینکه بخواهیم وارد بحث‌های کلامی و تفسیری بشویم خیلی خلاصه یعنی اینکه ما حالت و نیرویی داشته باشیم که خوب و بد، حق و باطل، عدل و ظلم، هدایت وضلالت و رشد و غی را تشخیص دهیم.
حجت الاسلام محمدحسین مدبر گفته انسان عاقل انگیزه و توان و ایمان وپشتوانه‌ای دارد که همواره راه حق را برمی‌گزیند و بر سر دوراهی‌های هوای نفس و دین، فرمایش خداوند را ترجیح می‌دهد. امام صادق (ع) می‌فرماید: «العاقِلُ مَن غَلَبَ هَواهُ، ولَم یَبِع آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ» عاقل کسی است که خواست و رضایت خداوند را بر هواخواهی و هواپرستی ترجیح می‌دهد و آن‌گاه که بر سر دوراهی دنیا و آخرت قرار می‌گیرد همواره آخرت را برمی‌گزیند.
«اَلعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ‌الرَّحمنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ‌الجَنان» عقل آن است که سعادت جاودانه یعنی بندگی خدا در این دنیا و سرنوشت جاودانه در بهشت برین را برای ما به ارمغان بیاورد ، وگرنه اگر کسی علامه دهر هم باشد عاقل نیست مگر اینکه بنده خدا و عاقبت به‌خیر بشود. «رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ، وَعِلْمُهُ مَعَهُ لا یَنْفَعُهُ» چه حدیث زیبایی که می فرماید: چه بسا افراد دانشمند و عالمی که علم و مدرک حوزوی و دانشگاهی و مقالات علمی دارند اما جاهلانه زندگی می‌کنند چون حرف خدا را گوش نداده و برسر دوراهی‌ها هوای نفسشان را ترجیح می‌دهند.
کسی که عقل ندارد دین هم ندارد
به اعتقاد امام جمعه جهرم،کم نیستند دانشمندانی که فریب زرق و برق دنیا خورده و دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهند، اینها عاقل نیستند بلکه جاهلند و این چیزهایی که تحت عنوان محفوظات و مدرک‌ها برای خودشان جمع کرده اند هیچ فایده‌ای به حالشان ندارد. اینها نه علم است و نه عقل بلکه دل خودشان را خوش کرده‌اند.
«لا دِینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ» کسی که عقل ندارد دین هم ندارد. بنابراین همه چیز در همین عقل است. پس اگر خواستیم برای خودمان و یا کسی که به او علاقه داریم دعایی کنیم باید بگوییم خدایا عقل عنایت فرما.
امام امیرالمومنین(ع) فرمودند: زمانی که خداوند متعال حضرت آدم(ع) را آفرید جبرئیل نازل شد و به او گفت: خداوند متعال تو را مخیر کرده از بین عقل و دین و حیا یکی را انتخاب کنی. جناب آدم که «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا-۳۱بقره» گفت من عقل را انتخاب می‌کنم. جناب جبرئیل به آن دو یعنی دین و حیا گفت پس شما نزد خدا باز گردید. آن دو گفتند: «إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکُونَ مَعَ اَلْعَقْلِ حَیْثُمَا کَانَ» ما از جانب خدای متعال مأمور شده‌ایم هرجا عقل باشد همراهش باشیم. از اینجا می‌فهمیم که فرد عاقل، اهل حیا و دین هم هست و آدم بی‌حیا و بی‌دین عاقل نیست.
حجت الاسلام مدبر با تاکید بر اینکه کسی که در زندگی سعادت جاودانه و همیشگی را دور می‌ریزد و دنیای چهار روزه را انتخاب می کند عاقل نیست، گفته خداوند می‌فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ – انفال ۵۵» آنهایی که کافر شدند عقل که هیچ، اصلاً آدم نیستند بلکه بدترین جانور و جنبنده عالمند. پس دعا کنیم که خدای متعال به ما و بچه‌ها و کسانی که به آنها علاقه داریم عقل عنایت فرماید.
او معتقد است اگر تربیت قرآنی داشته و با قرآن مانوس باشیم، و اگر آموزش و پرورش و آموزش عالی تلاش کنند که تربیت خدایی و الهی و نورانی و دینی رایج شود عقل‌ها روز به روز رشد می‌کنند.
قرآن به دنبال آموزش و پرورش عقلانی است
این استاد حوزه و دانشگاه با تاکید بر اینکه قرآن به دنبال آموزش و پرورش عقلانی است، عنوان کرده اگر دقت کنیم تمام چیزهایی که به پرورش عقل کمک می کند را در قرآن کریم می‌بینیم. بیش از هفتصد و هشتاد مرتبه در قرآن، واژه علم و مشتقات آن آمده است. از جمله چیزهایی که به ما در فکرکردن و پرورش عقلانی کمک می کند سوال کردن است.
قرآن کریم با طرح سوالات زیادی که بسیاری از آنها را جواب نداده ما را به تعقل واداشته است «یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ- انفطار۶» «لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ- صف۲» «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ-تکویر۲۶» «أَفِی اللَّهِ شَکٌّ- ابراهیم۱۰» «أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ- نمل ۶۰ تا۶۴»
به نظر حجت الاسلام مدبر بزرگترین خیانتی که یک معلم و یا یک پدر و مادر در حق دانش‌آموز و فرزند انجام می‌دهند این است که سوال‌هایی که از او می‌شود را خودشان جواب می‌دهند این صحیح نیست باید به او کمک کرد تا قوه تعقل و تفکرش شکوفا شود. آیا نعوذبالله خداوند جواب سوال‌هایی که در قرآن مطرح کرده را بلد نبوده؟ بلکه خواسته ما مقداری این سلول‌های خاکستری را با فکر کردن به کار بیندازیم.
دانش‌آموزی که با تلاش خودش مسئله را جواب می‌دهد در ذهنش می‌ماند. پاسخ آماده وارد ذهن افراد کردن شیوه پرورش عقلانی قرآن نیست.
امام جمعه جهرم گفته در دین اسلام بسیار تاکید شده که در زندگی‌تان اهل سوال باشید. «مَن قَلَّ وَجهُهُ قلَّ عِلمُهُ» اگر کم رو باشید به همان نسبت علم و آگاهی‌تان هم کم خواهد شد. «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ- نحل ۴۳-انبیاء۷» خدای متعال با یک سوالی که رد و بدل می‌شود به چند نفر اجر و پاداش می‌دهد: اول سوال کننده، دوم جواب دهنده، سوم آن کسی که می‌شنود چهارم آن کسی که این حالت را دوست دارد. از یک مسئول باید سوال کرد، اصلا مسئول یعنی همین! پس اهل سؤال باشیم.
از این بالاتر نیست که خدای متعال در قرآن فرموده ای بندگان در مورد من هم سؤال کنید « وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ... بقره۱۸۶» و چقدر در قرآن تاکید شده که ما اهل عبرت و مطالعه تاریخ باشیم.
در قرآن کریم آمده که چرا در مورد این موجوداتی که اطرافتان هستند فکر نمی کنید؟ «أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ – غاشیه۱۷» و الی السماء –و الی الارض – و الی الجبال اینها همه برای پرورش عقلانی است.
غرض این که از خداوند بخواهیم به ما عقل بدهد، «العَقلُ غَریزةٌ تَزیدُ بالعِلْمِ و التَّجارِبِ» به قول بزرگان دین با مطالعه و تجربه و مسافرت و همنشینی با دانشمندان و مطالعه قرآن و تفکر در هستی و تدبر در آیات قرآن و تفکر در آیات تکوینی و تشریعی و آفاقی و انفسی و ... عقل ما زیاد و باعث می‌شود که اجر و پاداش خواب ما از عبادت آدم جاهل بیشتر باشد و روز قیامت برای خواب ما هم ثواب نوشته باشند.
پس در این دنیای چند روزه که فرصت کمی داریم، چیزهایی دست و پا کنیم که ارزش داشته باشد و یکی از آن ارزش‌ها عقل است. ان شالله تلاش کنیم روز به روز برعقلمان بیفزاییم.
نظر شما